Onlangs bracht kardinaal Eijk het boek ‘De band van de liefde’ uit. Hierin beschrijft hij de huwelijksethiek van de Rooms-Katholieke Kerk. Dr. Maarten Klaassen ging hierover met hem in gesprek.
Waarom heeft u dit boek geschreven?
Ik heb vanaf de jaren ’90 op verschillende plaatsen colleges seksuele ethiek verzorgd voor aanstaande priesters. Ik heb dat onlangs opnieuw op me genomen voor Seminarie Bovendonk waar ik les mocht geven aan mensen met een late roeping. Dat bracht me op het idee om het collegemateriaal te bundelen en uit te breiden tot het boek dat nu verschenen is. Zo kan ik er ook een breder publiek dan alleen geestelijken mee bereiken. Binnenkort komt het boek ook in het Italiaans en Pools uit.
Is het ook een apologie?
Niet zozeer in de zin van een verdediging, wel in de zin dat duidelijk wordt gemaakt hoe de katholieke seksuele moraal in elkaar zit. Ik hoop dat mensen meer open gaan staan voor deze moraal. Hier bestaat veel onbegrip over, maar men vergeet dat we hier te maken hebben met Gods scheppingsorde. Die is onveranderlijk, zelfs de paus kan deze niet veranderen! Huwelijk en seksualiteit zijn dus heel duidelijk verankerd.
Uw boek riep gemengde reacties op. Had u dat ingecalculeerd?
Absoluut! Als je in onze samenleving zegt dat Christus is opgestaan uit de dood, zal het niemand wat uitmaken. Daar worden mensen heet noch koud van. Maar zeg je iets over de seksuele moraal, dan raakt dat het persoonlijk leven van mensen. Ook al zijn mensen niet gelovig, ze hebben wel een ingeschapen godskennis en een geweten. Zodra het dan over de seksuele moraal gaat, wordt er toch een snaar geraakt. Mensen kunnen dan erg geëmotioneerd raken en zelfs boos worden. Tegenwoordig wordt dat gelijk op social media gegooid, waarbij mensen zich de meest ergerlijke verwensingen veroorloven.
Raakt u dat?
Nou, weet je, ik lees het gewoon niet. Ook als ik een negatief artikel over mezelf lees in de krant, ga ik dat niet twintig keer lezen. Dat moet je gewoon niet doen, anders houd je het niet vol. De leerling staat niet boven de Meester. Christus kreeg ook heel vaak geen faire kans om uit te leggen wat Zijn missie was. Wie Christus volgt, moet incalculeren dat hem dat te wachten staat. En verder: negatieve reclame is ook reclame. Uiteindelijk leidde het tot een tweede druk van het boek.
Hoe ziet u de impact van de Seksuele Revolutie om u heen? Waar ziet u dat zich het meest manifesteren?
Mijn generatie heeft de merkwaardige ervaring meegemaakt op een breukvlak in de cultuur te staan. Ik heb zelf die oude cultuur eind jaren ’50, begin jaren ’60 nog meegemaakt. In die wereld bestond een hechte koppeling tussen huwelijk, seksualiteit en voortplanting. In de loop van een paar jaar is dat losgelaten. We werden welvarender en konden daardoor onafhankelijker leven. Dat leidde tot meer individualisme. Dat heeft zich alleen maar versterkt; we leven nu in een hyper-individualistische cultuur. Iedereen staat op zichzelf en kiest voor zichzelf een eigen levensbeschouwing en geeft daar een eigen invulling aan. De individualistische mens heeft geen behoefte aan iets wat hem overstijgt en al helemaal niet aan God. Ook heeft men geen behoefte aan de gemeenschap. Je ziet dat bij relatievorming: de overheid of de kerk speelt daar nauwelijks nog een rol in. Het huwelijk is gewoon een menselijke creatie, geen ordening van God meer. Werd het in het begin nog gezien als iets van de samenleving, ook die notie verdween gaandeweg. Wat overblijft is puur subjectivisme. Wat ik doe op gebied van relatie, seksualiteit en voortplanting is nu helemaal mijn zaak geworden. Wat de Seksuele Revolutie natuurlijk enorm versterkt heeft was de opkomst van de hormonale anticonceptie. Daardoor werd het loskoppelen van huwelijk, seksualiteit en voortplanting natuurlijk ontzettend vergemakkelijkt.
Waarom hebben we als kerken dat niet goed kunnen handelen? Werden we er door overvallen?
De individualisering hield natuurlijk niet op bij de deur van de kerk. Die cultuur is ook de kerk binnengedrongen. Heel veel katholieken (en ook protestanten) hebben die cultuur geassimileerd. Veel katholieken hebben moeite met het leergezag van de kerk. Toen paus Paulus VI in juli 1968 zijn befaamde encycliek Humanae Vitae (de encycliek waarin anticonceptie wordt afgewezen als strijdig met de christelijke leer) uitvaardigde, heeft hij dat geweten. Hij heeft het erger voor zijn kiezen gehad dan ik met mijn boek! Die kritiek kwam niet alleen van buiten, maar net zo goed van binnen de kerk. Het blijkt elke keer weer dat de cultuur vat krijgt op gelovigen. Al zijn we niet van deze wereld, we leven wel in deze wereld en het risico bestaat dat die wereld vat op ons krijgt. Dat is in hele sterke mate gebeurt de laatste vijftig, zestig jaar.
De Amerikaanse sociologe Mary Eberstadt heeft in verschillende publicaties laten zien wat de gevolgen zijn van de Seksuele Revolutie en die zijn dramatisch…
Humanae Vitae had iets profetisch. Paulus VI voorzag dat als mensen vrije seksuele relaties met elkaar kunnen aangaan, dat grote gevolgen zou hebben, ook voor de beleving van het huwelijk. En na hem zijn de ontwikkelingen doorgegaan. Internet kwam op met als gevolg dat ideeën snel verspreid worden en ook porno zijn intrede kon doen.
Waarom is de huidige crisis zo ernstig en wat staat er op het spel?
De ondermijning van het huwelijk heeft geleid tot een schrikbarend hoog percentage echtscheidingen, bijna 40%. Dat betekent dat kinderen in gebroken gezinnen of in pleeggezinnen opgroeien en dat is nadelig voor de ontwikkeling. Je ziet een geweldige desintegratie in de samenleving. Het aantal jongeren dat hulp nodig heeft is enorm gestegen, alsook het percentage depressies en suïcides. Hoe dat zal uitpakken? Dat kan niet gunstig zijn. Ik vrees dat op den duur de leefbaarheid van de samenleving op het spel staat. De geschiedenis heeft laten zien dat liberalisering van de seksuele moraal uiteindelijk tot onleefbare samenlevingen leidt. Weliswaar gaat de technologische vooruitgang nog steeds door, maar het is de vraag of deze vooruitgang ons zoveel goeds gaat brengen. Je ziet dat bijvoorbeeld bij pornografie. Het percentage mensen dat hieraan verslaafd is schrikbarend. Je wilt steeds meer zien, het moet steeds intenser en mensen kunnen het op een gegeven moment ook in praktijk gaan brengen. Hoe dat uitpakt zullen we in de komende jaren zien, maar dat pornografie ondermijnend is voor een huwelijk of relatie, dat is duidelijk.
Ziet u nog een weg terug voor het Westen?
Niet op korte termijn. Of deze hyper individualistische cultuur blijft… ik denk dat deze ook op een gegeven moment verdwijnt – zoals alle culturen een gegeven moment verdwijnen. Maar een samenleving kan ook terugkeren op zijn schreden. Het joodse volk is ook heel wat keren afgeweken en uiteindelijk toch weer bij de les gebracht.
Maar onze situatie is toch anders… We hadden een heidense samenleving, toen een christelijke samenleving, vervolgens een post-christelijke samenleving, momenteel zie je steeds meer een ontwikkeling naar een antichristelijke samenleving. We keren dus niet terug naar het heidendom, maar een cultuur die nadrukkelijk afscheid heeft genomen van het christendom…
Het is een fout om te denken dat de huidige cultuur neerkomt op neo-heidendom. De heidenen geloofden in goden, ze geloofden dat ze die moesten dienen en daar verantwoording aan schuldig waren. Toen het christelijk geloof verkondigd werd, was dat niet zo onwaarschijnlijk voor hen als de verkondiging van het christelijk geloof vandaag. Of deze cultuur blijft, ik weet het niet… Sommige mensen denken dat dit zal leiden tot de eindtijd. Jezus zegt ook: Zal de Zoon des mensen nog geloof vinden als Hij terugkomt? Het geloof neemt af, wereldwijd. De jeugdcultuur is over de hele wereld homogeen. Dat dringt overal door als gevolg van social media. We zullen zien dat het christelijke geloof ook op andere continenten af zal nemen. Tegelijkertijd: secularisatie is een massafenomeen, geen universeel fenomeen. Er blijven altijd kleine groepen gecommitteerde gelovigen over. Als ik kijk naar de christenen die overblijven zie ik dat deze veel geloviger zijn en veel meer een gebedsleven hebben dan veertig jaar geleden. Toen ik kapelaan was had ik op zaterdagavond en zondagmorgen nog een volle kerk voor me. Maar veel van die mensen waren al innerlijk afgehaakt, kwamen alleen omdat ze een zaak hadden, om sociale redenen. De mensen die nu komen, komen heel bewust, ondanks de negatieve sociale druk. Hoe jonger ze zijn, hoe meer ze geneigd zijn de leer van de kerk aan te nemen. Ik verzorgde pas een avond over de theologie van het lichaam van Johannes Paulus II. Er waren verschillende jonge mensen en koppels, maar niemand die het weersprak. Paus Benedictus sprak in dit verband vaak – in navolging van de bekende cultuurhistoricus Toynbee – over ‘creatieve minderheden’; mensen die vanuit hun overtuigingen antwoorden hebben op de vragen van de tijd en zo toch diepgaand invloed kunnen uitoefenen op hun tijd.
…maar dan moeten die zich wel uitspreken. Ralph Martin zegt in zijn boek ‘Church in crisis’ dat kerken – en dat geldt zowel protestanten als katholieken – zich wel uiten als het gaat over klimaat en milieu, maar zeer terughoudend zijn zich publiek te uiten als het gaat over de seksuele ethiek.
De samenleving is antichristelijk en reageert negatief op alles wat maar ruikt naar christendom. In de grondwet van de Europese Unie mochten de christelijke wortels van Europa niet eens genoemd worden. Als mensen uitkomen voor hun geloof lopen ze risico’s. Het kan zomaar zijn dat je niet in aanmerking komt voor een bepaalde positie. Maar zeker voor geestelijken is het van groot belang duidelijk uit te komen voor onze overtuigingen; daarmee ondersteunen we onze mensen. Geloofsverkondigers hebben vaak een veel grotere invloed dan ze zelf vaak denken. Mijn boek heeft weliswaar veel negatieve reactie gekregen, maar ik heb ook veel brieven ontvangen van mensen die er dankbaar voor waren. Door de verkondiging van de theologie van het lichaam kunnen we in ieder geval stimuleren dat mensen hun huwelijk en seksualiteit weer gaan beleven volgens Gods scheppingsordening, Zijn normen.
Al lezend let je als protestant vooral hoe de Bijbelse gegevens naar voren komen; die komen zeker aan de orde, maar u bent ook veel bezig met de interpretatie van de traditie. Is dat typisch katholiek?
Als ik het wezen van het huwelijk beschrijf, maak ik vooral dankbaar gebruik van de theologie van het lichaam van Johannes Paulus II. Die gebruikt echt Bijbelse argumenten. De Schrift is voor ons de primaire bron van het geloof, daar kun je niets aan toevoegen. Maar hoe leg je de Bijbel uit? Daar bestaat verschil van mening over. Daar heb je de traditie voor nodig en het leergezag van de kerk. Als het gaat over het huwelijk zat de kerk niet altijd op het meest fortuinlijke spoor. Er was wel aandacht voor voortplanting als één van de huwelijksdoelen, maar de persoonlijke dimensie bleef onderbelicht. Mensen zeiden echter: wij willen best een gezin stichten, we willen heel graag kinderen, maar we trouwen in de eerste plaats omdat we van elkaar houden.
Naar mijn mening is, door de invloed van de Heilige Geest, tijdens het Tweede Vaticaanse Concilie bepaald dat deze doelstellingen bij elkaar horen. Het huwelijk is wederzijdse gave van man en vrouw aan elkaar en de voortplanting is daar een integraal onderdeel van.
Hoe taxeert u de opvatting – onder andere verdedigd door prof. A. Th. De Bruijne – dat homoseksualiteit vandaag een kwestie van identiteit is en dat we om die reden er ruimte voor dienen te maken in de kerk?
Vanaf de 19e eeuw wordt gesproken over een homoseksuele identiteit. Dan wordt het gethematiseerd, met name door de psychoanalyse. Niet dat het in de oudheid niet bekend was dat sommige mannen alleen op mannen vallen, maar het werd niet gethematiseerd. Wel is men heel duidelijk geweest over de homoseksuele handeling. Ongeacht of deze nu bepaald wordt door een homoseksuele of wellicht biseksuele oriëntatie, het gaat om de homoseksuele handeling als zodanig. En daar is de Heilige Schrift glashelder over en dat geldt nog steeds. Natuurlijk is het voor iemand met een homoseksuele oriëntatie moeilijk om zijn seksualiteit te integreren in het geheel van zijn persoonlijkheid, om te leven in kuisheid. De nieuwe opvatting heeft ons in elk geval geholpen meer begrip voor deze mensen te hebben. Maar dat laat onverlet dat de handeling als zodanig moreel afgewezen dient te worden.
De Bruijne ziet homoseksualiteit als een minderheidsvariant in Gods goede schepping. Hoe ziet u dat?
Er is discussie of homoseksualiteit een genetische dan wel sociologische oorzaken heeft.
Als wetenschapper neig ik ertoe dat beide factoren een rol spelen, maar daar zullen we waarschijnlijk niet achter komen. In elk geval is de kerk niet bevoegd daar uitspraken over te doen. Maar als iemand een oriëntatie heeft die afwijkt van Gods scheppingsorde, dan is dat een gevolg van de zondeval. Die heeft een zekere instabiliteit en onevenwichtigheid in de schepping veroorzaakt. Maar dat is niet Gods originele scheppingsplan. Dat hebben wíj veroorzaakt door in onze hoogmoed te proberen God van de troon af te stoten.
Wij leven in een cultuur die het christelijke denken over seksualiteit niet meer begrijpt. Hoe dienen we hiermee om te gaan om toch ons standpunt op een zorgvuldige, tactische manier uit te leggen? Hoe moeten we staan in de maatschappij?
Het is Christus’ opdracht om de Bijbelse boodschap aan alle volken te verkondigen en ze tot Zijn discipelen te maken. En die opdracht geldt onverkort, ook voor ons vandaag. De Bijbelse scheppingsordeningen over huwelijk en seksualiteit vormen daar een onderdeel van. De ethiek is onvervreemdbaar onderdeel van de orthodoxie. Wel is goed ons af te vragen hoe we dat kunnen doen op een toegankelijke manier die zo weinig mogelijk tegenstand en wrevel oproept. Je mag voorzichtig zijn, maar je moet de boodschap wel uitdragen zonder die te veranderen of verzwijgen. En nogmaals: de leerling staat niet boven de Meester. Tegenstand moet je gewoon incasseren uit liefde tot Christus. Ik ben geroepen door de Heere om het geloof te verkondigen. Ik heb dat ook gedaan omdat ik van Hem houd. Het is die liefde die ons elke weerstand doet overwinnen. Ik zou elke christen op het hart willen drukken: kom voor je geloof uit. Want hoe meer we dat doen, hoe meer we anderen tot denken aanzetten.
Interview van Ds. M. Klaassen met kardinaal Willem Jacobus Eijk, aartsbisschop van Utrecht, 15 mei 2023.
