Kritische Theorie (KT) wordt in Nederland zelden expliciet genoemd, maar haar invloed is overal voelbaar – zelfs in de kerk. Juist daarom is het belangrijk dat christenen zich erin verdiepen. KT presenteert zich in eerste instantie als theorie, maar ondergraaft in feite het Bijbelse wereldbeeld ideologisch.
Vanuit christelijk perspectief wordt er in Nederland nog relatief weinig over KT geschreven; dit in tegenstelling tot de Verenigde Staten, waar het debat over de impact van KT al enige tijd en in alle hevigheid in het publieke domein wordt gevoerd – met name in relatie tot ‘woke’ ideologie. Deze recensie is de eerste in een serie van 3 boekbesprekingen rondom dit thema. Carl Trueman beschrijft in zijn recente boek ‘To change all worlds: Critical Theory from Marx to Marcuse’, de oorsprong, hoofdrolspelers, denkbeelden en geschiedkundige context van KT – daarom een uitstekend boek om deze serie mee te beginnen. Hierna volgt een recensie van ‘Critical Dilemma: The Rise of Critical Theories and Social Justice Ideology – Implications for the Church and Society’ van Neil Shenvi en Pat Sawyer. Als laatste wordt‘Critical Theory: Challenging Truth and Reality’van Sharon James behandeld.
Carl Trueman als gids
Trueman staat bekend om zijn vermogen om complexe filosofie toegankelijk te maken voor een breder publiek (zie ook Vreemde Nieuwe Wereld). Ook hier slaagt hij daarin: zonder polemiek, maar met oog voor de historische context en nuances in de opvattingen rondom dit thema. Zijn objectieve toon maakt het boek niet alleen waardevol voor christenen, maar ook voor iedereen die wil begrijpen hoe KT is ontstaan en waarom het zo invloedrijk is geworden. De lezer moet wel bij de les blijven. Ondanks Truemans begrijpelijke taal, is het soms niet eenvoudig om denkbeelden te volgen die er niet alleen op uit zijn de werkelijkheid, maar vooral ook de wijze waarop wij die interpreteren, onderuit willen halen.
Wat is Kritische Theorie eigenlijk?
Het boek focust zich voornamelijk op Karl Marx en de Frankfurter Schule, een invloedrijke groep filosofen uit Duitsland in de jaren ’30 en ’40 van de vorige eeuw. Hun gedachtegoed (met invloeden van Freud) wordt algemeen gezien als fundament van KT. Het antwoord op de vraag Wat is KT? kent een historisch perspectief en moet dan ook opgebouwd worden – hetgeen Trueman adequaat doet. Het reikt te ver om in deze recensie de opbouw met nuances en context weer te geven en te becommentariëren – lees daarvoor vooral het boek, zou ik zeggen.
Maar een aantal fundamentele inzichten springen er wel uit. Zo stelt Trueman dat kritische theorie de menselijke natuur opvat als iets wat geen transcendentie en absolute essentie heeft. Volgens KT is de menselijke natuur altijd een product van de overheersende opvattingen, verbonden aan een specifieke periode in de geschiedenis en/of een bepaalde maatschappelijke context. Simpel gezegd: wie we zijn – of denken te zijn – is relatief en voortdurend in conflict en beweging.
Dit soort denken is vooral te herleiden naar de 19e-eeuwse Duitse filosoof Hegel. Dit staat natuurlijk recht tegenover de christelijke visie van de Imago Dei: de mens is geschapen naar het beeld van God met een specifiek en eeuwig doel voor ogen, wat uitstijgt boven historische en sociaal-culturele kaders. KT ontkent dit en stelt daarmee dat ‘waarheid’ in feite sociaal-cultureel (en dus ideologisch) bepaald wordt. Dit in tegenstelling tot traditionele theorieën die uitgaan van een ‘statisch’ en normatief kader voor de werkelijkheid.
Marx: “mens moet loskomen van zijn ‘valse bewustzijn’”
Het boek brengt duidelijk naar voren dat vooral Karl Marx een sleutelrol heeft gespeeld in de verdere ontwikkeling van KT. Marx was, geïnspireerd door Hegel, ervan overtuigd dat mensen (in zijn denken de economisch onderdrukte mensen) ‘vervreemd’ zijn van zichzelf. Dit betekent dat wat men voor waar houdt, eigenlijk een sociaal-cultureel construct is, die geworteld is in de ideologie en machtspositie van de welgestelde en industrieel georiënteerde bourgeoisie. Oftewel: de rijken en machtigen bepalen hoe de gewone burger zichzelf ziet en beoordeelt. Om te kunnen floreren moesten mensen volgens Marx daarom loskomen van dit ‘valse bewustzijn’. Ze moesten daarom ook breken met alle sociale relaties, instituties en maatschappelijke patronen die dit bewustzijn in stand hielden.
Revolutie is hiervoor nodig
In het loskomen van het ‘valse bewustzijn’ zit dan ook de crux: voor Marx was een filosofische interpretatie van de werkelijkheid alleen niet genoeg: zijn doel was actie gericht op radicale maatschappelijke verandering – hetgeen we in de geschiedenis duidelijk hebben kunnen merken. Daarom is KT in de kern ook revolutionair. Het actief omverwerpen van de status quo en vaste normen en waarden zit er, dankzij Marx, als het ware ‘ingebakken’. Het omverwerpen van religie was hier ook onderdeel van. De bekende uitspraak van Marx – Godsdienst is opium voor het volk – gaat er vanuit dat religie is gelieerd aan de heersende klasse. Zij hebben hiermee de bedoeling om het bewustzijn van mensen te onderdrukken, zodat ze onbewust blijven van hun werkelijke, achtergestelde, toestand. Marx wilde ze hiervan bevrijden. Marxisme is dus ten diepste anti-godsdienstig en daarom ook anti-christelijk.
KT wil mensen wakker schudden
Truemans uitleg over de zienswijze van Marx is zeer behulpzaam in het begrijpen van de filosofie van de Frankfurter Schule. Hoewel alle verbonden filosofen niet over één kam te scheren zijn qua opvattingen, is Marx wel degelijk de verbindende factor – en daarmee het idee van systemische onderdrukking (inmiddels niet alleen economisch) van het individu door de adoptie van de ideologie van de heersende klasse, en de noodzaak van revolutie om mensen wakker te schudden uit hun ‘valse bewustzijn’. Zie hier de wortels van ‘woke’. Cultuur was voor de Frankfurter Schule dan ook in essentie politiek, erop gericht om (vermeende) gemarginaliseerde groepen in slaap te sussen zodat zij hun onderdrukte status als natuurlijk zouden zien.
Seksuele en politiek-systemische repressie vallen samen
Truemans uitleg van de ideeën van de verschillende leden van de Frankfurter Schule is boeiend en zeer de moeite waard. Vanuit de focus van Bijbels Beraad MV is zijn bespreking van Wilhelm Reich relevant om hier uit te lichten. Freud nam de stelling in dat wij feitelijk onze seksuele verlangens zijn en dat wij deze voortdurend onderdrukken om als maatschappij te kunnen functioneren. Wilhelm Reich zag vervolgens parallellen tussen seksuele repressie en politiek-systemische repressie. (Dit thema is overigens ook te vinden is bij andere leden van de Frankfurter Schule, zoals Theodor Adorno en Herbert Marcuse.)
Reich zag seksuele normen en waarden, met als belangrijkste normdragers het traditionele gezin en de Kerk, als het machtsmiddel van de heersende bourgeoisie om hun maatschappelijk-culturele kader in stand te houden. Beide instituties moesten dus worden ontmaskerd als onderdrukkend. Dit maakt de seksuele revolutie een politiek-sociale revolutie, met als inzet mensen te bevrijden van onderdrukkende seksuele normen en waarden zodat zij kunnen floreren.
Aandachtspunten voor christenen
De opmerkzame lezer zal bij het lezen van dit boek direct parallellen zien tussen de vroege KT ideeën en de actuele teneur in de media, politiek, het onderwijs en de kerk(!). Overal ziet men (vermeende) sociale onderdrukking en ongelijkheid. Het is, nogal ironisch, de ideologische lens waardoor de culturele elites meer en meer de werkelijkheid waarnemen. Trueman stipt dit aan maar werkt het, gelet op de reikwijdte van het boek, niet verder uit. Dit thema is dan ook onderdeel van de volgende boekbespreking in deze serie.
Trueman levert beperkt (maar daarom niet minder relevant), commentaar vanuit christelijk perspectief aan het einde van het boek. Zo zijn er een aantal belangrijke aandachtspunten voor christenen:
- In tegenstelling tot Gods heilsplan met deze wereld (en de rol die de kerk hierin speelt), is KT een zero-sum game waarvan het onduidelijk is welk ideologisch evenwicht er in de toekomst moet ontstaan waarbinnen mensen echt vrij kunnen zijn.
- In tegenstelling tot de Imago Dei en de persoon en het werk van Christus (Joh. 14:6), erkent KT geen essentie in de menselijke natuur en/of een vaste waarheid. Zij is alleen gericht op het doorbreken van de maatschappelijke status quo op enig moment. Revolutie is de enige constante.
- Voor KT is het ‘kwaad’ gereduceerd tot systemische onderdrukking op basis van groepsidentiteit; de notie van persoonlijke verantwoordelijkheid, zonde én vergeving lijkt afwezig.
- KT is geworteld in de marxistische ideologie die het christelijk geloof verwerpt en de daaraan gerelateerde Bijbelse (seksuele) normen en waarden, in naam van de ‘vrijheid’.
Christenen die zich aangetrokken voelen tot de focus van KT op het wegnemen van systemische onderdrukking (social justice), moeten zich daarom goed bewust zijn van de achterliggende ideologie en de ontkenning door KT van de Bijbelse waarheden. To change all worlds is daarom een belangrijk boek. Het levert de noodzakelijke en elementaire inzichten om KT te begrijpen, zodat we deze vanuit een Bijbels wereldbeeld gericht en eerlijk kunnen ontmaskeren en we niet worden ‘meegevoerd door filosofie naar de menselijke overlevering’ (Kol. 2:8).
Carl. R. Trueman To Change All Worlds: Critical Theory from Marx to Marcuse ; EAN-code: 9781087754390 ; Aantal pagina’s: 256 ; Bindwijze: Gebonden €30,09 op Bol.com.
